تاريخ و تمدن سبزوار

معرفی اب انبار مزینا ن شهرستان داورزن

1- موقعيت طبيعي اثر:

آب انبار مزينان در روستاي مزينان واقع شده است كه اين روستا در 84 كيلومتري غرب شهرستان سبزوار و در 9 كيلومتري بخش داورزن و در دهستان مزينان قرار دارد .

2- موقعيت مکاني اثر:

شهرستان سبزوار – شهر داورزن - بخش داورزن – دهستان مزينان - روستاي مزينان

مختصات جغرافيايي بنابه شرح ذيل مي باشد:

0482668 s 40طول 4018143عرض و با ارتفاع 829متر از سطح آبهاي آزاد .

3- مشخصات پلاک ثبتي اثر:

پلاک اصلي3

پلاک فرعي-

پلاک بخش10

4- تاريخچه و وجه تسميه اثر :

به دليل قرار گرفتن آب انبار مزينان در روستای مزينان اثر به آب انبار مزينان معروف شده است و اهالی محل نيز به همين نام بنا را می شناسند و از آنجايی که اثر همزمان با ساخت کاروانسرا و در واقع بررسی استفاده آب شرب و مصرفی کاروانيان و جزو ابنيه خدماتی کاروانسرا احداث گرديده و با توجه به ابعاد آجرهای بکار رفته در اثر و نوع معماری، می توان اين اثر را متعلق به عهد صفويه دانست.

5- سوابق پژوهشي اثر (شناسايي، بررسي، گمانه زني، حفاري):

متاسفانه تاکنون هیچ گونه اقدام مطالعاتی و يا پژوهشی شامل گمانه زنی و يا حفاری و ... بررسی اين اثر تاريخی انجام نشده و لذا انجام یکسری اقدامات و مراقبت براي شناخت بيشتر و حفظ اثر لازم است.

6- نوع مالکيت اثر:

آب انبار مزينان با کاروانسرای مزینان که در اصل وابسته به هم و در یک زمان احداث شده اند مالکیت دولتي داشته و در حال حاضر متولی کاروانسرا اقدامات و مراقبت این اثر را نیز بر عهده دارد.

7- مشخصات اثر:

آب انبار مزينان به تبعيت از معماری آب انبارهای ايران و تابع معماری عصر خويش و فضاهای اصلی آب انبارها بوده و عناصر فضايي و کالبدی اصلی يک آب انبار بخوبی در آن اجرا شده است عناصر ورودی، رازينه يا راهرو ورودی پله فضای پاشير، مخزن، مجراهای ورود و خروج آب و نيز عناصر کالبدی فرعی شامل بادگير. اجزاء تشکيل دهنده اين اثر ارزشمند تاريخی هستند. آب انبار روبروی ورودی کاروانسرا و در ضلع جنوبی آن با فاصله حدود 10 متر از کاروانسرا قرار دارد.

الف: ورودی آب انبار شامل يک سرور با قوس جناغی سه بخشی است که درون يک قاب مستطيل شکل بصورت گود و تو رفته اجرا شده است، قوس مذکور بصورت رومی چينی اجرا شده در دو طرف ورودی آب انبار مانند اغلب آب انبارهای دشت و مرکزی ايران سکوهای آجری جهت استراحت و نشستن و رفع خستگی استفاده کنندگان ساخته شده که از سطح زمين حدود 60 سانتی متر مرتفع تر است، دور تا دور سردر ورودی در قسمت رخبام يک هره آجری اجرا گشته، لچکی های دو طرف قوس ورودی فاقد تزيينات و آجر چينی ساده رج چينی دارند. ورودی راهرو روی اسپر طاق جناغی سردر واقع گرديده و بالای اين ورودی روی اسپر طراق جناغی سردر ورودی يک قاب تورفته مستطيل شکل کوچک بچشم میخورد که محل نصب وقف نامه آب انبار بوده که متاسفانه در حال حاضر اثری موجود نيست.

ب: راهرو ورودی راه پله: ورودی اين راهرو ورودی اسپر سردر ورودی به شکل يک طاق با قوس مازه دار بيضی خوابيده که درون يک قاب مستطيل شکل قرار دارد واقع شده، قسمت بالای اين فرم مستطيل شکل تزئين آجری دندان موشی دارد و قوس بيضی ورودی به شيوه رومی چينی اجرا شده است همين قوس روی راهرو تا قسمت پائين آن و قبل از اتصال به به فضای پا شير بچشم می خورد که به شيوه خفته راسته آجر چينی شده است پله های راهرو و بصورت هره آجری و به ارتفاع يک آجر با تعداد 12 پله امکان دسترسی به فضای پاشير را ميسر می سازد. در قسمت پائين راهرو و بعد از آخرين پله قبل از ورود به فضای پاشير يک تويزه با قوس جناغی سه بخشی اجرا شده است که يکی از چهار تويزه اجرا شده جهت پوشش اتاقک پاشير می باشد. پله های اين راهرو دارای دو پاگرد جهت رفع خستگی و استراحت يکی در وسط و يکی در آخر پله ها است.

ج- اتاقک پا شير: اين فضا بعد از راهرو ورودی قرار گرفته است. فضای پا شير شامل يک اتاق مربع شکل در پائين ترين قسمت راهرو است که پوشش آن شامل چهار تويزه جناغی شکل، با قوس سه بخشی است که شيوه رومی چينی اجرا گشته و سپس روی اين چهار تويزه طاق چهار ترک اجرا شده است. علت اجرای تويزه جناغي شکل انتهای راهرو پله دار نيز به علت اجرای همين پوشش بوده چون اولاً طاق و قویل بیضی شکل اجرا شده در راهرو قابلیت باربری مناسبی ندارد که بعنوان یکی از چهار تویزه جهت پوشش فضای پاشیر استفاده شود و ثانییاً به سه تویزه دیگر همخوانی نداشته و امکان اجرای پوشش وجود نداشت. روی اسپر اجرا شده زیر تویزه های سه طرف فضای پا شیر تزئینات آجری به شکل یک لوزی در وسط اسپر بچشم میخورد. پشت اسپر غربی فضای پاشیر مخزن آب انبار قرار دارد که دیوار حد فاصل مخزن و پاشیر در این قسمت به علت جلوگیری از تخریب در اثر فشار آب درون مخزن بسیار قطور ساخته شده و شیر برنجی که به واسطه آن آب مصرفی از فضای پا شیر برداشت می شده روی همین دیوار نصب بوده که در حال حاضر از آن اثری نیست. این شیر برنجس با فاصله ای حدود 50 سانتی متر از کف مخزن نصب بوده تا هم امکان برداشت بیشترین حجم آب را داشته باشند و هم این فاصله سبب عدم ورود گل و لای کف مخزن به درون شیر برنجی و آب مصرفی می شده.

د- مخزن آب انبار: (تنوره یا خزینه) در جبهه ی غربی فضای پا شیر و به عبارتی در ضلع غربی محور طولی آب انبار مخزن آب انبار که عبارتست از یک فضای مربع شکل شامل چهار چشمه طاق که به شیوه چهار ترک پوشش شده اند در وسط فضای مربع شکل مخزن یک ستون با قاعده مربع ساخته شده و در وسط هر ضلع مخزن نیز یک نیم ستون با قاعده نصف ستون مرکزی روی این ستونهای آجری تویزه هایی با قوس جناغی سه بخشی به شیوه رومی چینی اجرا گشته و بدین وسیله فضای مربع شکل مخزن به چهار چشمه طاق تقسیم و بین هر چهار تویزه در هر دهانه پوشش چهار ترک آجری احداث گردیده است. روی ضلع جنوبی مخزن و در ارتفاع پاکار قوس ها دو روزن وجود دارد که محل ورود آب بع درون مخزن و در ضلع روبروی آن بصرت قرینه دو روزن دیگر جهت خروج آب سرریز مخزن ایجاد گشته که البته این روزن ها کار نورگیری و تهویه هوای مخزن را نیز تا حدودی انجام می داده اند و نیز راهی بوده اند برای ورود به مخزن جهت لایروبی آن. بدنه مخزن از کف تا ارتفاع پاکار قوس ها اندود دساروج دارد و از ارتفاع پاکار قوس ها به بالا ونیز پوشش ها بدون اندود نمای آجری است. روی ضلع جنوبی مخزن زیر روزن های ایجاد شده تعدادی آجر بصورت بیرون زده از بدنه کار شده که بصورت یک پلکان امکان دسترسی به کف مخزن هنگام لایروبی آن را میسر می ساخته. پشت بام مخزن نیز بوسیله آجر مفروش گشته و در اضلاع شرقی و غربی بیرونی مخزن در هر ضلع سه مجرا که کار ناودان را انجام می دهند روی بدنه ایجاد شده تا آب های روی بتم را به بیرون هدایت نمایند.

هـ- بادگیر: روی ضلع جنوبی مخزن دو بادگیر بسیار زیبا و مرتفع با قاعده مربع ساخته شده که همانند دیگر آب انبارهای کویری و مرکزی ایران وظیفه رساندن بار مطلوب را به درون مخزن و خنک مردن آب درون آن در فصل گرم تابستان را بر عهده داشته اند. این بادگیرها چهار طرفه بوده و از هر طرفباد مطلوب را به درون مخزن هدایت می کرده اند. دیوارک های جدا کننده مجرای بادگیر بوسیله آجر و چوب بوجود آمده اند (تیغه ها). کانال میانی بادگیر که از کف بام تا ابتدای دهانه بادگیرادامه دارد آجری و ابعادی x مترر دارد، ارتفاع آن نیز تا ابتدای دهانه بادگیر متر است. در حد فاصل این کانال و دهانه بادگیر یک ردیف تزئین آجری اجرا شده که به زیبائی دهانه بادگیر را از کانال میانی جدا کرده است.

بقایای چوب های کش و شمع، وادارهای عمودی و نیز وابندهای افقی بادگیرها هنوز پا بر جاست. دهانه های بادگیرها همانطور که بیان شد لز هر چهار طرف دارای مجراها و روزن های ورودی باد است که روی اضلاع شرقی و غربی هر بادگیر دو ورودی و روی اضلاع شمالی و جنوبی هر بادگیر سه ورودی ساخته شده است. البته تعدادی از این ورودی ها بخصوص در اضلاع شرقی و غربی با تیغه های آجری مسدود تا از ورود بادهای نامطلوب و شن دار جلوگیری نمایند. ورودی های باد روی دهانه های بادگیر به شکل تاق های کشیده و باریک و بلندی هستند که قوس هلالی و نیم دایره داشته و درون یک نغول (قاب) مستطیل کشیده آجری بصورت تو رفته از بدنه دهانه بادگیر اجراا شده اند. دهانه های بادگیر در قسمت بالا و قبل از شروع بام سازی بادگیرها دارای تزئین آجری به شکل دندان موشی هستند که به زیبائی و با ترکیب با تزئين دهانه بادگير، اين دهانه ها را تاکيد و از کانال ميانی، بادگير جدا کرده اند. پوشش اين دهانه نيز بصورت تخت و بوسيله آجر انجام شده است. کونال سازی اين بادگيرها در قسمت پائين و در محل اتصال کانال بادگير به ديواره مخزن با يک طاق آجری به شکل رومی چينی انجام شده است.

درين اثر ارزشمند تاريخی تمام عناصر کالبدی اصلی و فرعی آب انبارها و اصول معماری آنها را دارا است و تمام فضاهای کالبدی يک آب انبار را دارا است. اجزاء تشکيل دهنده آن شامل سردر ورودی، راهرو پله دار (راه پله)، پا شير، مخزن، بادگير بوده و به ترتيب واقع شده اند با این تفاوت که مخزن آب انبار روی محور طولی اجرا و در يک راستا با ورودی و راهرو نمی باشد بلکه در جبهه غربی فضای پاشير واقع شده است.

8-ويژگيهای خاص اثر:

1- سالم بودن اثر که بجز تخريب ها وآسيب های جزئی و مقطعی آن هم در کف تنوره آب انبار و بخش کوچکی در ديوارهای اتاقک پاشير بقيه بنا کاملاً سالم و پا برجاست. 2- داشتن دو بادگير بسيار زيبا و سالم که تقريباً در آب انبارهای منطقه کمتر بچشم میخورد يا حداقل اگر هم بوده در حال حاضر اثری از آن ها نيست آن هم با اين ابعاد و ويژگی ها 3- همجوار بودن با کاروانسرای مزينان و آثار ارزشمند ديگر مزينان مثل مسجد جامع مزينان و مسجد پائين ده و ... که می توان همه آنها را در قالب يک فضای گردشگری قوی و حائز اهميت بحساب آورده و منطقه مناسبی را برای بازديد و استفاده گردشگران بوجود آورد. 4- داشتن تزئينات آجری زيبا. 5- آمادگی برای ايجاد هر نوع کاربری جديد. 6- وار داشتن در روستايی که بعنوان روستای هدف گردشگری شناخته شده و در پر ترددترين جاده مواصلاتش کور با فاصله کمی از آن واقع شده است.

9-نوع بهره برداري قبلي و فعلي از اثر:

بهره برداری و کاربردی اصلی و قبلی اثر بعنوان آب انبار و محل ذخيره آب و استفاده آب شرب اهالی بخصوص در فصول گرم کوير بوده ولی در حال حاضر متروکه و بدون استفاده رها شده

10- اقدامات انجام شده در مورد حريم اثر (حريم پيشنهادي):

متاسفانه تاکنون اقدام مثبت جهت تعيين حريم اين اثر صورت نگرفته است ولی با توجه به نزديکی آن با کاروانسرای مزينان می توان آن را درون حريم کاروانسرا و با ضوابط آن در نظر گرفت.

11-دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:

خوشبختانه با توجه به حساسيت و بالا بودن سطح فرهنگ اهالی و ساکنين روستای مزينان و عشق و علاقه آنها به مواريث فرهنگی دخل و تصرفاتی در اين اثر ارزشمند صورت نگرفته است.

12-تعميرات انجام شده در اثر:

سال 1384 شمسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوارکه قصد ايجاد کاربری دانشکده معماری را برای کاروانسرای مزينان داشت يکسری اقدامات مرمتی با هماهنگی و نظارت اداره میراث فرهنگی سبزوار بر روی کاروانسرا و آب انبار آن انجام داد که اقدامات انجام شده در مورد آب انبار عبارتند از: تعويض آجرهای فرسوده و مستهلک با آجر سالم و جديد در بدنه خارجی آب انبار سردر ورودی، راه پله، بارگیرها و .... آجر فرش روی تنوره يا مخزن آب انبار- تعمير و مرمت ناودان های بدنه- بند کشی کل بدنه بيرونی شامل سردر، ديواره، راه پله، ديواره های خارجی تنوره، بدنه بارگيرها- محوطه سازی پيرامون آب انبار بوسيله قلوه سنگ و خطوط آجری با الگو برداری از باغ های سنتی و تاريخی همچون آرامگاه خيام و عطار در نيشابور و ايجاد باغچه هايی با هره چينی آجری که متاسفانه نيمه تمام مانده و اقدام به ايجاد فضای سبز آن معلق ماند.

13- وضعيت ايستايي اثر:

همانطور که بيان شد خوشبختانه وضعيت استايی و استحکام اثر در وضعيت بسيار مناسبی است و بجز چند آسيب جزئی که هيچ لطمه ای به ايستايی بنا نزده اند و فقط روی بدنه و پله ها می باشند کل بنا از وضعيت ايستايی و استحکام مناسبی برخوردار است. هيچ گونه نشست، رانش، ترک و شکاف، سرکن شدن ديوارها و ... در بنا مشاهده نمی شود.

الف: تخريب پله های ورودی در چند نقطه شامل فرسايش آجرها و پاشير شامل تخريب اسپر تويزه های اتاقک بصورت مقطعی

14- شرح وضعيت موجود بنا و آسيب هاي وارده (آسيب شناسي):

آسيب های وارده به اين اثر تاريخی را به دو گروه طبيعی و انسانی می توان تقسيم نمود، به عبارتی آسيب ها و لطماتی که در اثر عوامل جوی و نيروهای طبيعی به اثر وارد گشته و عارضه هايی که توسط افراد ناآگاه يا سودجو بر پيکره اين اثر ارزشمند حارث گشته.

الف- عواملل طبيعی: گذشت زمان و کهولت و اضمهلال مصالح در اثر مرور زمان و از بين رفتن خاصيت و چسبندگی مواد و مصالح تشکيل دهنده سبب تشديد فرسايش عوامل فرساينده طبيعی مانند باد، باران، برف، رطوبت و ... گرديده است. از جمله اين آسيب ها می توان به از بين رفتن بند کشی بين آجرها بخصوص در پوشش ها و نيز بدنه های بنا، خوردگی آجرهای بدنه و پوشش و بعضاً لق شدن و افتادن تعدادی از اين آجرها، تخريب تعدادی از آجرهای پله های راهرو ورودی تخريب لايه های بام سازی که اخيراً مرمت شده، فرسايش و تخريب بدنه های خارجی تنوره و سردر و راهرو که اخيراً مرمت شده است تخريب و افتادن تعدادی از آجرهای بدنه بادگير بخصوص تزئينات روی دهانه بادگير اشاره نمود.

ب- عوامل انسانی: متاسفانه و همانطور که همه می دانيم سودجويی و ناآگاهی افرادی که اخيراً به خيال واهی به قصد دستيابی به گنج و اشياء عتيقه باعث تخريب تعداد زيادی از آثار با ارزش در سطح کشور گشته که اين اثر نيز از اين مقوله در امان نمانده و آسيب ها و لطماتی را متحمل گشته از آن جمله می توان به حفاری و تخريب ديواره های جبهه شمالی و شرقی اتاقک پاشير و تخريب آجرهای روی اسپر در قسمت های مذکور و نيز تخريب ديواره غربی همين فضا به قصد درآوردن شير برنجی اتاقک پاشير، تخريب های موضعی آجرها در نورگيرهای مخزن، تخريب کف اتاقک پاشير، اشاره نمود.

ولی بطور کلی بدون در نظر گرفتن اين آسيب های موضعی که خوشبختانه بر ايستايي و سازه بنا تاثيری ندارد می توان گفت سازه و اسکلت بنا بسيار سالم و قابل اطمينان است و با اقدامات مرمتی اخير که از سوی دانشگاه آزاد سبزوار اعمال شده روند فرسايش اين اثر بخصوص در بدنه های بيرونی تقريباً متوقف شده است.

15- هر گونه توضيح يا پيشنهادي درباره اثر داريد، ذکر نمائيد.

همانطور که بيان شد با توجه به وضعیت ايستايی و استحکام بنا که بسيار مناسب و در حد قابل قبول است و با توجه به واقع شدن آن در يک سايت باچند اثر تاريخی ارزشمند با فاصله کم از آن و همچنين قرار داشتن آن در يکی از روستاهای هدف گردشگری و نيز واقع شدن در شاهراه اصلی کشور و جاده پر تردد تهران- مشهد که همه ساله محل تردد و عبور چند ميليون زائر و گردشگر است اهميت ثبت اين اثر در فهرست آثار ملی و متعاقبت آن حفاظت مرمت و در نهایت احياء اين اثر ارزشمند تاريخی تاکيد می شود.

16- منابع و ماخذ :

مطالعات ميدانی و استفاده از آرشيو اداره ميراث فرهنگی شهرستان سبزوار

تصوير موقعيت آب انبار نسبت به كاروانسرا ، روستاي مزينان، شهرستان سبزوار،ديد ازجنوب به شمال ،تاريخ زمستان 87 ،